La pruma braba
Se l cuco nun benir antre Márcio i Abril, ou l cuco ye muorto ou la fin quier benir.
Adaige mirandés
La lhéngua i la cultura son partes d’un todo. Nó a puntos de cuntenéren ou cunfurmáren ua maneira sola de ber l mundo, cumo se chegou a suponer, mas porque la lhéngua ye criadora dessa cultura.
Se la sujeiçon de l tiempo, alcançada cun la dibison an horas, dies, meses ou anhos, na çcubierta de la lei de l péndulo i l’ambençon de l reloijo, tornándo-lo n’ua medida ounibersal, fui ua de las çcubiertas mais amportantes de l’houmanidade, l Home mirandés, bibindo na sue comunhon ancestral cun la naturaleza, cuntinou a guiar-se pu ls ciclos naturales, adonde l tiempo ye ancierto i marcado pu l acausos qu’al lhargo de la bida marcórun i diferençórun l camino sien fin. L tiempo cuorre al passo i al cumpasso de las staçones, de forma eicológica, ou seia, adonde l mundo ye la nuossa casa i la casa ye l nuosso mundo. Acabado un tiempo, ou benirá. S’assi nun fusse, serie la fin de l mundo, tal cumo diç l adaige que ye la berdade suprema feita an palabras terrenas.
Ora ua lhéngua ye un sistema arbitrairo de sons i de símbolos outelizado por ua manada de pessonas pra comunicar antre eilhas, para spremir ua realidade cultural i para stabelecer relaçones sociales. Antre las muitas calatelísticas comuns a todas las lhénguas, podemos dezir que todas eilhas son la manifestaçon d’ua cultura. Outra de las particularidades ye que todas son diferentes antre eilhas indas que, no fondo, todas seian aparecidas. Diferénçan-se antre eilhas pu ls sous sons, pu la sue gramática, pu las sues palabras i pu la maneira cumo ourdénan l sou çcurso. Aparécen-se ua beç que todas ténen ua gramática ounibersal, un fondo aparecido que se deixa ber la nuossa capacidade einata para daprender i para falar qualquiera lhéngua.
Mas la lhéngua nun ye solo un strumento para comunicar. Representa tamien ua cierta forma de ber las cousas i, por isso, d’ourdenar l pensamento. Estas serbinties de las lhénguas splícan porquei cada ua deilhas andica ua relaçon coletiba cun l mundo i puode ser, i ye, l furmieto d’ua cultura, costruindo un sentimento de pertença d’ua comunidade.
Neste sentido, cumo todas las lhénguas, tamien l mirandés ye la spresson d’ua cultura. Las marcas particulares – i çtintibas – que la lhéngua forma i anforma deixán-se facelmente ber nas cantigas, na música, nos beiladores, na lhiteratura oural i na todas las maneiras mirandesas que represéntan ua maneira çtinta i única de ber l mundo, de l splicar i de l representar. La sue eidentidade stá, por isso, an ser eidéntico a las outras lhénguas sendo, assi i todo, diferente.
Ye assi que nesta geougrafie de l eimaginairo que las ourrietas, las culagas, las cortinas, las huortas, ls cerrados, nun son solo nomes, topónimos ou palabras que mos ancamínan, derígen ou lhieban para un lhugar. Son ourganizaçones de l spácio qu’anfórman i anfórman struturas de conhecimiento an que ls falantes se rebeien i se reconhécen. La paisage nun ye solo un lhugar mas ye tamien la sue eimaige, la sue stória, la sue ourganizaçon social i cultural. Cun l’ajuda de la lhéngua, ls nuossos uolhos demúdan la tierra i amánhan l spácio, fazendo del ua paisage houmana que cada un conhece i na qual se reconhece.
La Primabera cumbida a salir. A ber l mundo que ye l nuosso. Cada piedra, cada árbole, cada frolica, cada yerba, ten un chamadeiro. Cada ua dessas palabra ye ua puorta que bai dar a outra, i a outra i a outra… Ye na derradeira que se scónden las tchabes i ls mistérios de la lhéngua. Mas antes d’alhá chegar hai liçones que solo l camino caminado ye capaç de mos dar i ansinar.
