A opinião de ...

La pruma braba

Bamos a la cama,
Bamos a drumir,
Tu lhiebas la manta
You lhiebo l candil.
 
Cantiga  mirandesa.
 
Ye tiempo d’ampeçar l anho. I de cuntinar cun esta “Pruma…” que la buossa pacéncia i la buossa buona buntade me ban dezindo para cuntinar. Ye mais ua de las candelas que se ban mantenendo acesas, agora que las outras, d’azeite, yá muito s’apagórun, i de las que manténen la lhéngua biba poucos ou ninguns quieren saber deilhas. Ls tiempos son assi. Feitos de fumo i d’eifemeridade, adonde la sembra que mais amporta nun ye aqueilha que dá fruito, mas aqueilha que dá bruído.
Seguindo la nuossa biaige pu las palabras, peguemos anton na forma candela, que bibe, an mirandés, cun la sue armana candeia, i ye pariente d’outras cumo candil, ancandilar, candelabro i muitas outras. 
Segundo las regras fonéticas i eitimológicas, la forma mirandesa habie de ser “candela” i nó “candeia”, ua beç que dambas a dues bénen de l lhatin  “candela”, que quier dezir “bela”, sendo que l mirandés cunserba l L- lhatino anterbocálico cumo filo (<filu-), salir (<salire), bolar (<volare) i tantos outros eisemplos. Anton porquei tenemos la forma “candeia”? Parece-me que la splicaçon ye mui simples: indas que la palabra “candela” eijistisse i se tenga cunserbado an alguas spressones, quien troixo la candeia fúrun ls pertueses i, cun eilha, la palabra, q’assi quedou sien que naide se disse de cunta q’habie outra forma ou outro chamadeiro que tamien serbie. Seia cumo fur, la berdade ye que tamien eiqui ancuntramos alguns de ls rastros que las lhénguas ( i las culturas) fúrun deixando nas palabras.
La nuossa, ten la sue raiç ne l berbo “candere” (arder), de donde se formórun outras palabras cumo “candor”, “ancéndio”, i tamien “acender” i “ancenso”  (que, eitimologicamente, ye todo aquilho que sirbe para queimar). Mas candil, dízen ls eitimologistas, bieno por outro camino. Ben de l árabe “qandîl”, falado na Península Eibérica, que quier dezir “lhámpada”, i q’an árabe clássico se diç “qindil”. La palabra ten ourige ne l lhatin, mas ye bien possible que ls árabes la téngan ido a buscar al ouriente, atrabeç de l grego, adonde las formas “kandele” i “kandela” son ampréstamos de l lhatin. Seia cumo fur, todas las formas parécen ir a buer a ua raiç inda mais antiga, indo-ouropeia, * kand-, que quier dezir brilhar.
An mirandés, la forma candela, para alhá de l sou sentido cumo “bela”, aplíca-se tamien als pingentes de gelo que, neste tiempo friu, cáien de las árboles ou mesmo de ls telhados. Sien çquecer, claro stá, las candelas que cáien de la nariç quando esta ampeça tamien a pingar.
Ye claro que la stória de las palabras nun acaba nas lhénguas ouropeias. Esta, por eisemplo, fui lhebada pa las américas, adonde le ye dado muito uso i, por bias disso, muitos outros sentidos. Por isso, para alhá de bela, ancuntramos sentidos cumo “pessona bien çpuosta” (Equador) ou  “respundona”, an Porto Rico. D’ua maneira ou doutra, pessonas ou cousas, que se béien pu la sue fuorça, la sue lhuç, ou que ténen calactelísticas próssimas de l fuogo. I la candela amóstra-mos cumo las palabras i las lhénguas dan sentido uas a las outras, i cada ua ye mais rica quando s’armana cun todas eilhas.
Ye neste camino, q’ancuntramos tamien outra palabra mirandesa, candial, un adjetibo que quier dezir “bien çpuosto”, “cun ganas” ou “cun fuorças”, indas que s’use quaije siempre an sentido negatibo para dezir “quando nun se stá candial”.
An pertués tenemos la mesma palabra i dízen ls dicionairos que se trata d’un trigo que dá ua farina mui branca. L mesmo ancuntramos an spanholo, adonde palabra (na forma “candeal”), ten esse mesmo sentido. I, segundo l Dicionairo de la Real Academie, ye un deribado de “cande” (forma antiga i dialectal para branco).
Mas la berdade ye q’an ningua de las lhénguas ancuntramos l sentido mirandés. De donde ben anton? Puode ser que steia scundido nua antiga forma lhatina, *candidalis, adonde la caída de l -d- anterbocálico dou “candial”, indas que recebindo l’anfluença de “cande” (branco). An fin de cuntas, “nun star candial” ye tener pouca claréncia, ye nun ber las cousas claras i nun tener ganas de lhuç.

Edição
3661

Assinaturas MDB