La Pruma Braba
Janeiro barbeiro, anho cicateiro.
Adaige mirandés.
Ls meses de l anho son ua de las maneiras de medir l tiempo. La palabra ben de l lhatin mensis, cunserbando la mesma raiç indo-ouropeia que l grego mene (guardada noutras lhénguas cun la bogal “o”: mon-), ou seia lhuna, ua beç que l calendairo antigo era l lhunar de biente i uito dies.
Na Roma antiga, ls meses éran solo dieç. Mas Julio César quiso tener l sou próprio més i, por isso, acrecentou-le l més Julio. Quien nun se quedou atrás fui l amperador Augusto qu’an houmenaije al sou nome l’acrecentou tamien l més de Agosto. Ye por isso que ls meses que se síguen inda cunsérban l’antiga ourige: setembre ye l més siete (lhatin septem); outubre ye le més uito (lhatin october > uitabo) i por ende alantre. Mas eiqui hai que saber que nos calendairos mais antigos l anho solo ampeçaba an Márcio, qu’era quando s’ampeçában tamien ls trabalhos agrícolas. Ye por isso que Setembre ye l més númaro siete, sendo qu’antes staba outro que se chamaba Sextilis, ou seia l més númaro seis, i antes l Quintilis, l més númaro cinco. Dambos a dous, cumo bimos, recebírun apuis ls nomes de ls amperadores Julio i Augusto.
L més qu’agora entra, Febreiro, fui assi chamado por star dedicado a Pluton, tamien conhecido por Februo. Mas hai quien diga que l sou nome, qu’an lhatin yá era februarĭus, se queda a deber a la palabra februa (purificar), ua beç qu’era l més de las purificaçones. Cúnta-se que n’ampercípio deste més se fazie ua fiesta conhecida cumo Lupercales, por se fazer, an Roma, an pie d’un lhape chamado Lupercal, i an honra de Lupercus, dius de ls ganados i tamien de la fertilidade. Februa serie l nome dado a uas tiras de pele de beche cun que ls celebrantes zurrában na giente, sendo este un ritual de purificaçon i tamien de fecundidade. Dízen outros que ls festancieiros lhebában linternas acezas para festejar la lhuç. I assi se chegou a la fiesta de las “candeias” que la lhiturgie cristiana acabarie por demudar pa l’Apresentaçon de Jasus an ne Templo.
Mas se l més de Febreiro stá carregado de stórias, l de Janeiro, qu’agora acabou, nun se queda atrás. La palabra ben de l lhatin “Ianarius” i quier dezir pertenecente a Jano. Cumpon-se assi de Iano – dius de las puortas, que tenie ua cara que miraba para lantre i outra para trás – i de l sufixo -ario, que dezir ourige ou partença. Tal cumo Iano, tamien nós, quando l anho se bai acabando, miramos para trás i para lantre. Mas na Roma, la puorta de l sou templo solo s’abrie an tiempo de guerra, para que salira a ampará-los, i cerrába-se an tiempo de paç.
Ye no més de Janeiro qu’ancuntramos, na Tierra de Miranda, subretodo nas tierras mais acerca de raia, ua de las tradiçones mais antigas para feturar l tiempo: las cabanhuolas. Dízen ls antendidos qu’ouserbando l tiempo que fai nun ciertos dies deste més – n’alguas tierras las cabanhuolas ampeçában an Dezembre – se puode adabinar l tiempo que bai a fazer nos restantes meses de l anho.
Cumo an todo, hai quien steia çpuosto a dezir que ye berdade, hai quien nun acradite, mas hai tamien ls que dízen qu’isso son cousas giente bielha, que yá nun fázen. I eiqui stá un filico de berdade. Se, cumo todas las tradiçones, tamien esta bai demudando, l’eideia qu’isso ye solo cousa de giente antiga trai agarrada la certeza de que, d’ua maneira ou doutra, inda hoije se le dá balor. Por ser antiga, ye que las raízes son fondas i nun s’acában d’un die pa l outro. I estas, diç-mos la palabra, bénen de la fiesta que ls heibreus fazien an memória de ls sous antrepassados que bibírun lo zerto, debaixo de “cabanhas”. Mas eiqui l’eitimologie nun puode ir tan fondo cumo la stória. I esta bai pa l tiempo an que l ser houmano miraba pa l cielo a la spera de respuostas: Chubirá? Fará sol? Fará friu? Ou, cumo diç l adaige, sabe mais la giente do que ls sábios!
