La pruma braba
“Quando l cuco canta
I la boubielha pon
Amarga l’alrabaça
I queima l algrilhon”.
Dizo dezideiro.
L cuco i la boubielha son dous de ls páixaros que bénen cun la Primabera. D’algua maneira se puode dezir, i el hai quien l diga, que son eilhes que tráien la Primabera. Mas para alhá de l bun tiempo, que quaije siempre anda cun eilhes, chégan tamien ls sous cantos qu’ínchen d’un colorido sonoro l praino mirandés. Antre toda la paixarada – i ye muita la que neste tiempo deixa oubir la sue boç i las sues cantilenas – naide s’anganha quando scuita l cuco ou la boubielha.
La boç de l cuco dízen que tamien sirbe para adabinar ls anhos que las rapazas tenien de sulteiras. Por isso, quando el canta ye solo perguntar: Cuco de l riu, cuco de la ribeira, quantos anhos me dás de sulteira? L cuco arresponde cantando: cucu, cucu… Apuis ye solo cuntar até qu’el se calhe.
Seia cumo fur, seia berdade ou mintira, la berdade ye que l sou canto ye tan guapo que ye del que ben l sou chamadeiro, un nome que yá ancuntrábamos possiblemente an lhatín adonde era conhecido cumo “cuculus”. Naturalmente que la sue preséncia na lhéngua i na cultura de la Tierra de Miranda nun se queda pul chamadeiro. Son muitas las cuntas i lhonas adonde el stá cumo estes dous adaiges que mos lhieban, l purmeiro, pa l’amportáncia de la sue chegada i l segundo pa la circunstança de l cuco nun fazer l sou próprio niu, mas antes poner ls uobos no niu d’outro páixaro: Se l cuco nun benir antre Márcio i Abril ou l cuco ye muorto ou la fin quier benir; L cunseilho de l freiluco: hai que ser cuco!
L causo de la boubielha, ne l que l nome diç repeito, puode ser un cachico diferente, indas que seia l que dízen la maiorie de ls dicionairos. Por eisemplo, pa la forma pertuesa “poupa”, que ten la mesma ourige que l mirandés boubielha, José Pedro Machado diç que ben de l lhatin “ŭpŭpa” i que ten ua ourige ounomatopaica. I ye berdade. Boubielha ben de l lhatin “ŭpŭpella” que nun ye mais que l diminutibo, i ye la mesma forma qu’ancuntramos no spanholo “abubilla”, mas tamien no francés “huppe” i n’eitaliano “pupaza”, para falar solo d’alguas lhénguas románicas.
Mas la berdade ye que la forma “ŭpŭpa” tenie, an lhatin, outros sentidos, cumo bico (de ls páixaros) i tamien de la mamadeira, ou seia, l bico para dar de mamar als ninos. Ye assi defícil d’aceitar que l’ounomatopeia s’houbisse criado an lhatin. Ye por isso que l lhenguísta Julius Pokorny (1887-1970), tenendo an cunta las parecenças deste chamadeiro cun l qu’ancuntramos, hoije, noutras lhénguas indo-ouropeias (cf. armemio “popop”; lheton “pupukis”), ye d’oupenion que se trata d’un bielho nome i d’ua bielha raiç ounomatopaica, nó lhatina, mas si indo-ouropeia.
I yá que falamos an páixaros que chégan la Primabera nun podiemos çquecer un de ls mais guapos i coloridos: la purpiendula, tamien conhecida por mariepiendula. Neste causo ls chamadeiros mirandeses parécen haber pardido las cadenas eitimológicas qu’armánan l nome cun l’eideia d’ouro, que ye la color de las sues prumas. “Auri pinnŭla” ye l nome lhatino que quier dezir pruma d’ouro, que Lineu puso no sou chamadeiro científico, oriolus oriolus, i qu’ancuntramos ne l spanholo “oropéndola”, ua forma, eitimologicamente, mais transpariente. Para alhá de la palabra lhatina “aurum” (ouro), tenemos tamien “pinnŭla” que ye l diminutibo de “penna” ou “pinna” (las dues formas eijísten), que quier dezir pruma ou ala, i ye deiqui que bénen formas cumo “pináculo”, “zpenhar”, “pendon” i tamien “piendula”.
Bien anteressante i rica ye la forma “mariepiendula”, un chamadeiro i ua eimaige que deixa bien transpariente cumo la beleza i las colores de l páixaro s’armánan cun l eilemento femenino. Mas, cumo todas las metáforas, l sentido stá siempre an abierto i ye ua puorta pa la nuossa maginaçon. Quanto al prefixo de “purpiendola” tengo anformaçones que ye comun a tierras saiaguesas adonde se puode oubir la forma “perupéndula”. S’assi fur, tamien eiqui quédan ls reçumadeiros desta lhéngua i desta cultura que, tal cumo ls páixaros, nun conhece frunteiras.
