La pruma braba
“La gramática ye ua cunquista siempre einacabada.”
Gertrude Stein, How to write, 1973
Por estas alturas, na Tierra de Miranda, ye tiempo de sembrar las huortas. Por alguas de las nuossas aldés inda tenemos la suorte d’ancuntrar algun sítios adonde se bai sembrado, an pequeinhos spácios, un pouco de todo: ua lheirica de freijones, dues ou trés de patatas, uas rabas na punta de casa suco, uns suquitos pa las cebolhas, mais dous ou trés pa ls pumientos... La chamada “reboluçon berde”, cun ls sous adubos, las semientes eiguales para todos i an todo l mundo, las nuobas bariedades, mais rejistentes a la seca i a las maleitas, puode haber traído alguas bantaiges mas troixo tamien l zaparecimiento de muitas bariedades tradicionales i, cun eilhas, l ampobrecimiento de la paisage eicológico, cada beç mais eigual, mais ouniforme i mais probe. Ye berdade qu’esta “reboluçon” tubo la bantaige de mos lhebar a costruir “arquibos genéticos” que, birtualmente ou nó, puoden un die ser çcubiertos i puostos de nuobo al serbício de l’houmanidade.
Mas ls saberes tradicionales qu’acumpánhan las culturas nun son menos neçairos. Que bariedade ye preciso poner nesta tierra ou naqueilha? Qual medra melhor? Qual rejiste melhor a esta ou aqueilha maleita? Que fruito ye preciso poner ou sembrar a la borda deste ou daquel? L’agricultura, cumo muitas outras cousas, ye un casamento antre l material i l eimaterial. I se ls arquibos de semientes nun fúren accumpanhados cun ls conhecimientos que ls acumpánhan faltará siempre algua cousa para que quéden cumpletos.
Las ciéncias de las lhénguas tubírun i ténen tamien dues posiçones delantre la bariedade lhenguística i de ls saberes tradicionales. Ua pensa i diç que ye siempre possible ajuntar todos esses saberes na lhéngua “ounibersal” desse tiempo, seia eilha l lhatin, l francés ou l anglés. Outra reconhece la riqueza i la fuorça de la dibersidade cultural que nun ye possible spressar n’ua sola lhéngua. Pa la sue própia salude, lhembra l lhenguísta Joshua Fishman, l’houmanidade necita de la dibersidade etnolhenguística; eilha çperta la criatibidade, facelita la resoluçon de ls problemas houmanos, fuortefica las nuossas aptidones stéticas. Las grandes fuorças criatibas qu’ampúrran l’houmanidade nun nácen d’ua cibelizaçon ounibersal, antes mánan de ls beneiros únicos de ls grupos étnicos alhicerçados subretodo nas sues lhénguas ancestrales.
I nun se trata de guardar cada ua destas pequeinhas culturas, sola, cumo se fusse pieça d’un muzeu, nien d’usar ua ou outra palabrica desta ou daqueilha lhéngua cumo se fússen pieças d’un parque lhenguístico. Tráta-se subretodo de reconhecer las prefondas relaçones criadoras que resúltan de l’ouserbaçon d’ua lhéngua i d’ua cultura partindo d’ua outra. Por isso, quando miramos las huortas puostas cun freijones, de rodriga, de casca, eibados, cun bena ou sien bena, de zgranar ou de cobrar; cun berças, galhegas, galhegas ou de colher; cun patatas, rembanas, canabeque ou bormeilhas; las tierras sembradas cun garbanços, seian eilhes pucheros ou outros; cun trigo, seródio, tremés ou barbela; cun centeno ou cun abena… nun miramos solo un mosaico de bariedade i de colores. Son nomes, son saberes cun que la comunidade cultural i lhenguística costruiu l sou lhugar no mundo, acomodándo-se de maneira singular a l’eicologie de ls lhugares, i ajutando ls conhecimientos patromoniales traídos de giraçon an giraçon. I muitos estes conhecimientos son trasportados no spardeilho de las lhénguas que, cumo ningua outra ferramienta, sáben donde se sémbran i la serbintie que ténen
